Kontakt z pacjentem z zaburzeniami osobowości

Osobowość jest bardzo skomplikowanym systemem regulującym nasze zachowanie. Jakie czynniki mają wpływ na kształtowanie się osobowości? Do najważniejszych źródeł rozwoju osobowości zalicza się:

wczesnodziecięce doświadczenia,
typ układu nerwowego,
modelujące zachowania osób dorosłych,
styl wychowawczy rodziny,
inne środowiska wychowawcze np. szkoła,
decyzje okresu dojrzewania,
czynniki kulturowe.

Zaburzenia osobowości według klasyfikacji psychiatrycznej to: „(…) głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Reprezentują one albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności – odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencje do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychologicznego.^”

Jeśli przyjrzymy się tej definicji, możemy zauważyć pewne typowe cechy pozwalające na wyróżnienie zaburzeń osobowości, takich jak:

trwałość i głębokie zakorzenienie danych cech tej osoby,
cechy te są mało elastyczne, osoba w wielu okolicznościach zachowuje się w taki sam (lub przynajmniej podobny) dezedaptacyjny sposób,
cechy te są skrajnym przerysowaniem zespołu cech obecnych u innych ludzi,
cechy te przejawiają się zarówno w sposobie, w jaki dana osoba postrzega rzeczywistość, jak i w myśleniu i emocjach w stosunku do siebie i innych ludzi,
cechy te mają szczególne znaczenie w kontaktach z innymi ludźmi – raczej nie ułatwiają lecz ograniczają, utrudniają, a niejednokrotnie odpowiadają ze niszczenie tych relacji,
cechy te tworzą całościowy wzorzec, nie są pojedynczymi zachowaniami lub tylko przerysowaniem jakiegoś jednego aspektu charakteru.

W Polsce psychiatrzy, aby rozpoznać zaburzenie osobowości posługują się Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10), które to zostały zebrane pod kodem F60

Kod	Opis
F60.0	Osobowość paranoiczna
F60.1	Osobowość schizoidalna
F60.2	Osobowość dyssocjalna
F60.3	Osobowość chwiejna emocjonalnie
F60.4	Osobowość histrioniczna
F60.5	Osobowość anankastyczna
F60.6	Osobowość lękliwa (unikająca)
F60.7	Osobowość zależna
F60.8	Inne określone zaburzenia osobowości
F60.9	Zaburzenia osobowości BNO

WAŻNE - zaburzenia osobowości to nie choroba, którą można złapać, albo się z nią urodzić, to raczej sposób bycia.

Zaburzenia osobowości są stanami rozwojowymi ujawniającymi się w dzieciństwie i/lub okresie dojrzewania i trwającymi nadal w okresie dorosłości. Chociaż zaburzenia osobowości diagnozuje się u osób pełnoletnich, symptomy ich wystąpienia obserwuje się już u adolescentów. Właściwe rozpoznanie zaburzeń osobowości jest mało prawdopodobne przed 16 czy 17 rokiem życia, jednakże niepokój rodziców powinny wzbudzić takie zachowania jak izolowanie się, nadmierne emocjonalne reagowanie, zachowania autoagresywne, zaburzenia zachowania, itp. Niezbędną wówczas profilaktyką jest pomoc psychologiczna i psychoterapia (w tym terapia rodzinna).

Zaburzenia osobowości mogą poprzedzać inne zaburzenia psychiczne lub z nimi współwystępować, takie jak depresja, zaburzenia jedzenia, ataki paniki czy nadużywanie lekarstw.

Zaburzenia osobowości różnią się od innych problemów opisywanych w klasyfikacjach psychiatrycznych. Nie są to zaburzenia, czy też kryzysy psychiczne, które pojawiają się i/ewentualnie przemijają. Problemy te dotyczą zaburzonej struktury osobowości człowieka i związanych z tym konsekwencji w różnych dziedzinach życia. W przestrzeni społecznej dostrzegane są fakty, których tłem są zaburzenia osobowości: m.in. samobójstwa, zaburzenia jedzenia, samookaleczenia, agresja, „znieczulica”.

Podobnie jak w przypadku innych dolegliwości psychicznych, również i zaburzenia osobowości są związane ze stresem dwukierunkowo, tzn. – mogą być jego przyczyną jak i następstwem. Szczególnym przypadkiem zaburzeń osobowości są zmiany, jakie zachodzą w niej pod wpływem wyjątkowo silnego stresu. Przeżycia o skrajnym natężeniu towarzyszących im emocji mogą powodować (niejednokrotnie nawet jeśli są bardzo krótkotrwałe) zespół stresu pourazowego. Jego objawy zwykle trwają do kilku miesięcy. Jeśli jednak po upływie tego okresu nie przemijają, zwykle utrwalają się tworząc zaburzenie o nazwie „trwała zmiana osobowości po katastrofie" (przeżyciu sytuacji ekstremalnej). Podobnie jak inne zaburzenia z tej grupy, także to charakteryzuje się trudnościami w dostosowaniu własnych wzorców zachowania do wymogów otoczenia.

Ze względu na stopień jej skomplikowania jedyną jak dotąd skuteczną metodą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia. Niekiedy pomocniczo stosuje się farmakoterapię, która działa jednak tylko objawowo. Psychiatrzy zalecają czasami stosowanie leków psychotropowych, uspokajających, przeciwlękowych czy obniżających napięcie. Również w tym zakresie obserwuje się systematyczny rozwój wiedzy. Postęp w zakresie diagnostyki i terapii zaburzeń osobowości ma ogromne znaczenie, gdyż brak odpowiedniego leczenia prowadzi zazwyczaj do zerwania więzi społecznych i wyobcowania, pogorszenia funkcjonowania zawodowego i w innych obszarach życia oraz zwiększa ryzyko samobójstwa.

Psychoterapia to jedyna metoda leczenia, która demaskuje przyczyny, a nie tylko objawy zaburzeń osobowości.

Zaburzenia osobowości to głęboko osadzone, trwałe wzorce wpływające niekorzystnie na sposób funkcjonowania. Przejawiają się zwykle w takich obszarach, jak: afektywność, kontrola zachowań impulsywnych, styl myślenia i przeżywania, relacje z innymi osobami. Przez długi czas utrudniają funkcjonowanie oraz relacje z innymi ludźmi, powodują subiektywne uczucie dyskomfortu i prowadzą do pogorszenia życia społecznego i zawodowego. Są też często związane z subiektywnie przeżywanym cierpieniem. Zjawisko to nie dotyczy zatem ograniczonego w czasie epizodu czy pojedynczego zachowania lub zdarzenia, ale właśnie stałych wzorców osobowościowych.

Opisywane często w psychiatrii problemy i zaburzenia, które trwają przez pewien czas, tak jak na przykład epizod depresji – zazwyczaj mają swój początek i koniec. Większość ludzi ma pewien repertuar zachowań oraz możliwość ich zmiany, dostosowywania się do odmiennych okoliczności, do innych ludzi, do fazy życia. Większość ludzi „raz jest taka, raz trochę inna”. Ta zmienność, plastyczność myślenia, emocji i zachowania pozwala na dostosowywanie się do różnych osób i okoliczności. Inaczej czujemy się i zachowujemy w pracy, inaczej na przyjęciu, inaczej na spotkaniu biznesowym, a inaczej na randce. U osoby cierpiącej na zaburzenia osobowości w każdej z tych sytuacji będzie wyraźnie widoczny niezmienny lub cechujący się bardzo małą zmiennością, ograniczony sposób przeżywania, zachowania, funkcjonowania i nawiązywania relacji.

W odniesieniu do osób cierpiących na zaburzenia osobowości można powiedzieć, że ktoś „taki był i taki jest”, że taka jest jego „natura”. Warto w tym miejscu jednak podkreślić, że te utrwalone cechy osobowościowe mogą ulegać i ulegają wraz z upływem czasu modyfikacjom, a jednym z czynników mających wpływ na rozwój w tym zakresie może być odpowiednia i fachowa psychoterapia.

Kiedy dana osoba z powodu swoich trudności zgłasza się do psychoterapii, terapeuta już w trakcie pierwszych spotkań dokonuje ważnej wstępnej diagnozy. Musi ocenić czy ma do czynienia z zaburzeniami osobowości, czy danej osobie terapia może być pomocna, co będzie celem leczenia. Jest to jednak jedynie początek procesu diagnostycznego, który rozumiany jako stałe dążenie do lepszego rozumienia cech funkcjonowania osobowości pacjenta, jest integralnym elementem terapii.

Diagnoza zaburzeń osobowości obejmuje diagnozę psychiatryczną, która polega na rozpoznaniu u danego pacjenta jego zasadniczych trudności (tzw. objawów) i tym samym na przypisaniu mu określonego typu osobowości.

Osobowość paranoiczna, osobowość depresyjna, osobowość schizoidalna, osobowość narcystyczna – to tylko niektóre rodzaje zaburzeń osobowościowych. Mówiąc o osobach chorych psychicznie, zazwyczaj przywołuje się obraz ludzi niedostosowanych społecznie, niepotrafiących radzić sobie z wyzwaniami życiowymi i zawodowymi, mającymi problemy z tożsamością oraz niepewnymi w kontaktach z innymi. Współczesnej psychopatologii często trudno sprecyzować, czym w istocie są zaburzenia osobowości m.in. ze względu na niejasności etiologiczne i nieprecyzyjność terminologiczną.

Najczęściej wyróżnia się dwie kategorie zaburzeń osobowości:

zaburzenia struktury osobowości, np. osobowość nieprawidłowa, niedojrzała,
zaburzenia cech osobowości, np. osobowość schizoidalna, paranoiczna.

Psychoterapia osoby z zaburzeniami osobowości powinna obejmować również terapię małżeńską i terapię rodzinną. Skuteczność stosowanych metod leczenia zależy od patogenezy, obrazu klinicznego, głębokości zaburzeń, stopnia trwałości i nasilenia zaburzonych cech, przebiegu choroby oraz dynamiki zmian.

Zaburzenia osobowości można podzielić na trzy grupy wg klasyfikacji DSM-IV:

• Grupa A – dziwaczne i ekscentryczne zachowania (schizotypowe, schizoidalne, paranoiczne),

• Grupa B – zachowania dramatyczne, emocjonalne, niekonsekwentne (antyspołeczne, histrioniczne i borderline),

• Grupa C – zachowania charakteryzujące się niepokojem i lękiem (unikowe, zależne, obsesyjno-kompulsywne).

Osobowość paranoiczna charakteryzuje się ogólnym chłodem emocjonalnym, wycofaniem z kontaktów z innymi ludźmi, nadmierną podejrzliwością, wrażliwością na lekceważenie i krytykę, niezdolnością do wybaczania, nieufnością, poczuciem krzywdy, zazdrością, nadwrażliwością na krytykę, mściwością, przepełnieniem złością, niezachwianymi przekonaniami, samowystarczalnością, zazwyczaj brakiem poczucia humoru, ostrożnością, zadufaniem, przekonaniem o własnej wyższości, usprawiedliwianiem samego siebie.

Osobowość schizoidalna to wycofywanie się z kontaktów społecznych, izolowanie się od innych, brak zdolności do tworzenia bliskich związków emocjonalnych, znaczne trudności w wyrażaniu własnej wrażliwości, co jest przyczyną chłodu i dystansu uczuciowego, często uczucie osamotnione i braku zrozumienia przez innych, podejrzliwość, trudności z odczuwaniem i przeżywaniem przyjemności, zazwyczaj samotne działania, życie w świecie marzeń i fantazji, ambicja, skłonność do introspekcji, skłonność do ekscentryzmu, obojętność na wygłaszaną wobec nich pochwałę lub krytykę.

Osobowość impulsywna przejawia się w tendencji do zachowań gwałtownych z jednoczesnym brakiem przewidywania ich konsekwencji, emocjonalnej niestabilności, wybuchach gwałtownych zachowań, niestabilnym kapryśnym nastroju, oczekiwaniu natychmiastowej gratyfikacji, tendencji do wchodzenia w konflikty zwłaszcza, gdy impulsywne działania zostały przez kogoś skrytykowane, braku umiejętności kontroli działań impulsywnych, wysokim napięciu wewnętrznym i towarzyszącej mu gonitwie myśli, nienawiści, wrogiej postawie wobec innych, chęci odreagowania na innych.

Osobowość borderline znana jest z wszechogarniającej niestabilności myśli, uczuć, zachowań, związków interpersonalnych, obrazu siebie, postrzegania rzeczywistości i innych ludzi. Główne jej cechy to brak stałości wyrażająca się najczęściej jako oscylacja pomiędzy idealizacją a dewaluacją występująca z dużym natężeniem i tendencją do szybkiej zmiany, lęk przed odrzuceniem oraz zachowania mające na celu uniknięcie odrzucenia, chroniczne uczucie pustki, zachowania autoagresywne, czyli gesty lub groźby samobójcze, tendencje do samookaleczania, chwiejność emocjonalna, zachowania impulsywne, takie jak wydawanie pieniędzy, przygodne kontakty seksualne, nadużywanie środków psychoaktywnych, lekkomyślne prowadzenie pojazdów.

Osobowość borderline może współwystępować z innymi zaburzeniami, np. zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami afektywnymi, zaburzeniami odżywania oraz zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi.

Osobowość histrioniczna wiąże się ściśle z:

reagowaniem emocjonalnym i sposobem zachowania naznaczonym teatralnością,
silną tendencją do zwracania na siebie uwagi,
prowokacyjną seksualnością,
koncentracją na atrakcyjności fizycznej służącą zwracaniu na siebie uwagi,
niedostosowana uwodzicielskością,
potrzebą bycia w centrum uwagi przy jednoczesnym braku poczucia komfortu gdy potrzeba ta nie jest zaspokajana,
sugestywnością,
szybko zmieniającymi się płytkimi emocjami,
wypowiedziami nadmiernie impresjonistyczne i pozbawionymi szczegółów,
nadinterpretacją związków, uważaniem relacji za bardziej intymne niż są w rzeczywistości.

Osobowość narcystyczna to występująca silna potrzeba bycia podziwianym, powiązana z brakiem empatii i niezdolnością do przyjęcia innej perspektywy. Osoby narcystyczne zwykle:

wyolbrzymiają swoje osiągnięcia i talenty,
oczekują nadmiernego podziwu ze strony innych ludzi,
są przekonane o swojej wyjątkowości, w związku z czym uważają, że mogą wchodzić w relacje jedynie z innymi wyjątkowymi ludźmi lub instytucjami,
mają tendencję do wykorzystywania innych do swoich celów,
często są zazdrosne o innych lub mają przekonanie, że inni im zazdroszczą,
wykazują się arogancją i wyniosłymi zachowaniami lub postawami.

Osobowość obsesyjno-kompulsywna zdominowana jest przez:

nadmierny perfekcjonizm,
dbałość o czystość i porządek,
kontrolę umysłową w relacjach interpersonalnych przy jednoczesnym znacznym ograniczeniu elastyczności, otwartości i efektywności,

przywiązywanie dużej wagi do szczegółów, regulaminów,
wygórowane i ściśle określone standardy, przez co często nie mogą ukończyć powierzonych zadań,
skrupulatność,
sztywność,
upór,
małą elastyczność wobec kwestii moralnych, etycznych, religijnych,
skąpstwo wobec siebie i innych,
odczuwanie natarczywych i niechcianych impulsów.

Osobowość unikająca – głównym jej objawem jest zaniżona samoocena i związane z nią unikanie, mimo pragnienia, wchodzenia w relacje z innymi ludźmi i sytuacje społeczne, przy jednoczesnym przeżywaniu cierpienia z tego powodu. Pacjenci z taką osobowością:

unikają działalności zawodowej, wymagającej kontaktów z innymi ludźmi,
wykazują niechęć do wiązania się z innymi,
są powściągliwe w intymnych związkach,
odczuwają niechęć do podejmowania osobistego ryzyka.

Podstawą zachowań unikających w powyższych sytuacjach jest poczucie własnej nieatrakcyjności i ciągła obawa przed krytyką, odrzuceniem i dezaprobatą.

Osobowość zależna – to taka, w której występuje:

przesadna potrzeba bycia pod opieką,
niechęć do samodzielnego podejmowania decyzji,
duża potrzeba przerzucenia odpowiedzialności na innych prowadząca do zachowań nacechowanych uległością i strachem przed popełnieniem błędu i odrzuceniem,
preferowana bierność przejawiająca się poprzez niechęć do stawiania wymagań osobom, od których jest się zależnym,
niezdolność do zaopiekowania się sobą,
nadmierne poszukiwanie wsparcia i nowych związków, w których można uzyskać wsparcie,
nierealistyczne zaabsorbowanie lękami przed byciem pozbawionym opieki.

Ci, którzy czują się nieszczęśliwi ze swoją osobowością i poszukują pomocy, są większości spośród tych, należących do grupy B: borderline, histrionicznych i narcystycznych. Osoby antysocjalne, także z grupy B, wcześniej określane jako „psychopaci” trafiają najczęściej do więzienia. Ci z grupy A „żyją we własnym świecie” i rzadko poszukują pomocy specjalistycznej, a osoby ze zdiagnozowanymi paranoidalnymi zaburzeniami osobowości mogą być bardzo podejrzliwe i skarżące się. To zachowanie jest bliskie osobom z zaburzeniami obsesyjno – kompulsywnymi z grupy C. Inni z grupy C są często zbyt bojaźliwi i zawstydzeni, by szukać pomocy.

Pracownicy medyczni/niemedyczni często podkreślają trudności w kontakcie interpersonalnym z klientami, charakterystyczne dla osób z zaburzeniami osobowości tj. nadmierną wrażliwość, roszczeniowość, bierność, zachowania agresywne, zachowania o charakterze manipulacyjnym, bezradność, wycofanie, itp. Osobom takim zazwyczaj nie udaje się skutecznie pomóc. Pracownikom często towarzyszy uczucie bezradności w kontakcie z „trudnym pacjentem/klientem”, które może być związane także z niemożnością spełnienia oczekiwań pacjenta/klienta, który sam często nie jest świadomy tego, że potrzebuje raczej leczenia. Powtarzające się często tego typu sytuacje mogą doprowadzić do zespołu wypalenia zawodowego u pracowników, a na pewno wywołują poczucie dyskomfortu w codziennej pracy.

Cokolwiek jest przyczyną powstania zaburzeń osobowości, przyjmuje się, że nieprzychylne traktowanie może zezłościć takie osoby. Nazywa się to „cyklem odrzucenia” i może stać się gdziekolwiek, gdzie ludzie z zaburzeniami osobowości są w relacjach z innymi.

Bezwiednie czy robiąc to w sposób niezamierzony, osoby z zaburzoną osobowością mogą wzbudzać w innych silne emocje. Profesjonaliści muszą mieć sposoby, by sobie z tym radzić, zazwyczaj poprzez np. superwizję. W niektórych podejściach, rozumienie tego co się dzieje jest częścią terapii. Pozostały personel natykając się na ludzi z tymi problemami, również potrzebuje sposobów na radzenie sobie z tymi złymi emocjami (złość, wrogość, bezużyteczność), które nie są w rzeczywistości ich własnymi.

Pamiętajmy, że typ osobowości zwykle pozostaje niezmienny, jednak za pomocą psychoterapii można złagodzić te cechy, które wpływają niekorzystnie na daną osobę i jej funkcjonowanie wśród innych ludzi. Dlatego jeśli zauważasz u siebie któreś z wyżej opisanych cech, które przeszkadzają Ci w codziennym funkcjonowaniu lub identyfikujesz się z jednym z powyższych rodzajów osobowości i chciałbyś coś zmienić w swoim życiu, zapraszamy na konsultacje do Szpitala Klinicznego im. dr. J. Babińskiego SPZOZ w Krakowie – Oddział Leczenia Zaburzeń Osobowości i Nerwic .

Do pobrania:
Regulamin rekrutacji i uczestnictwa w projekcie
Program Szkolenia jednodniowego
Program Szkolenia dwudniowego
Formularz zgłoszeniowy