Relacje z pacjentem w wieku podeszłym

Starzenie się jest naturalnym procesem w życiu człowieka i nie można mylić go z chorobą. Wydłużające się życie starszej populacji powoduje, że coraz więcej ludzi w podeszłym wieku wymaga wieloletniej opieki i profesjonalnej pielęgnacji. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) starość dzieli się na trzy okresy: wiek podeszły (60–75 lat), starość (75–90 lat) i wiek sędziwy (powyżej 90. roku życia). Prognozy GUS wskazują, że w Polsce w 2020 roku będzie 18,4% populacji po 65. roku życia, a w 2035 roku – 23,2%. Szacuje się, że w ciągu najbliższych 50 lat liczba 80-latków wzrośnie pięciokrotnie. Wydłużenie życia człowieka nie poprawia jego jakości. Przeciwnie, wzrost najstarszej populacji zwiększa zapotrzebowanie na profesjonalną opiekę medyczną. Osoby starsze wymagają odpowiedniej opieki medycznej, dostosowanej do ich potrzeb i specyfiki schorzeń. Zwykle chorują na wiele chorób jednocześnie (co najmniej 3-4) i zażywają sporo lekarstw. Diagnostyka i leczenie pacjenta geriatrycznego może być utrudnione ze względu na jego stan oraz nieswoistość i niespójność objawów. Dlatego na świecie od kilkudziesięciu lat rozwijana jest geriatria - specjalistyczna dziedzina medycyny, kompleksowo zajmująca się zdrowiem, chorobami i opieką nad osobami w wieku podeszłym. Geriatria kompleksowo łączy fizyczne, psychiczne, funkcjonalne i społeczne problemy starszych pacjentów, pozwalając całościowo oceniać i rozwiązywać złożone problemy wieku podeszłego. Ta grupa chorych ze względu na swój wiek, stan zdrowia oraz występujące dolegliwości w wielu przypadkach wymaga wsparcia i pomocy najbliższego otoczenia. W tej grupie wiekowej można się spodziewać znacznego rozpowszechniania zwłaszcza zespołów otępiennych, gdyż zapadalność na nie jest wprost proporcjonalna do wieku.

Niemalże każdego dnia personel medyczny tj. lekarze, pielęgniarki, opiekunowie i inni specjaliści pracujący w ochronie zdrowia stają w obliczu poważnych dylematów komunikacyjnych w relacjach z pacjentami senioralnymi. Senior seniorowi nierówny, jak oceniają pracownicy służby zdrowia. Przyjmując jednak ogólne założenia opieki nie można zapominać, że każdy nasz pacjent jest odrębną i niepowtarzalną jednostką, dlatego nasze działania powinny mieć charakter zindywidualizowany i holistyczny, z uwzględnieniem jego potrzeb fizycznych, społecznych, psychicznych, duchowych i kulturowych.

Szczególnie ważne wydają się kompetencje komunikacyjne w kontaktach z pacjentem geriatrycznym, często niezdolnym do samodzielnej egzystencji oraz artykułowania i manifestowania swoich potrzeb i możliwości. Pacjent geriatryczny to osoba, która osiągnęła wiek co najmniej 60 lat i została skierowana do geriatry. Zazwyczaj jest to pacjent w późnej starości u którego z racji wieku lub współistniejących chorób pojawia się ryzyko nagłego pogorszenia stanu zdrowia lub zgonu. U pacjentów geriatrycznych często diagnozuje się więcej niż jeden proces chorobotwórczy lub uraz. Poczucie bezradności specjalistów wobec pilnej niekiedy potrzeby dialogu z pacjentem może prowadzić do frustracji, zniechęcenia, a w dłuższej perspektywie – wypalenia zawodowego. Komunikacja ze starszymi pacjentami to w wielu przypadkach wyzwanie. Warto jednak je podjąć, bowiem tylko dzięki temu można przeprowadzić skuteczne leczenie i poprawić starszej osobie komfort życia. Stosowanie odpowiednich technik może pomóc personelowi medycznemu przezwyciężyć bariery obecne podczas leczenia starszych osób. Jak zatem rozmawiać ze starszym pacjentem, aby kontakt i przebieg leczenia był satysfakcjonujący dla obu stron?

Komunikacja jest procesem wymiany informacji w sposób werbalny i niewerbalny. Proces ten można analizować na wielu poziomach, z uwzględnieniem komunikatów bezpośrednich i pośrednich. Fizjologiczne zmiany zachodzące w procesie starzenia się organizmu oraz choroby wieku podeszłego mogą sprzyjać powstawaniu barier komunikacyjnych i wpływać negatywnie na możliwość porozumiewania się osoby starszej z pracownikami ochrony zdrowia. Brak odpowiednich umiejętności komunikowania się prowadzi do licznych błędów popełnianych przez personel medyczny i może spowodować poważne problemy, a nawet zakłócenie procesu leczenia. Zaburzenia wzroku i słuchu oraz zaburzenia funkcji poznawczych występujące często u osób w starszym wieku stanowią znaczące wyzwanie, które wymaga specjalnego przygotowania i uważności pracowników ochrony zdrowia. Pacjenci hospitalizowani, szczególnie ci w zaawansowanym wieku, mają inne potrzeby komunikacyjne, niż osoby leczone w warunkach ambulatoryjnych. Metodą pomocną w ocenie pacjenta w starszym wieku i jego indywidualnych trudności w komunikacji może być całościowa ocena geriatryczna. Prawidłowa komunikacja nie tylko ułatwia wymianę informacji, ale również sprzyja tworzeniu przyjaznego i bezpiecznego środowiska dla pacjentów w starszym wieku oraz poprawia jakość opieki medycznej.

Trening umiejętności komunikowania się powinien zatem stanowić integralną część szkolenia w zakresie geriatrii, gdyż efektywne porozumiewanie się jest kluczem do zrozumienia osoby starszej.

Brak odpowiedniej komunikacji w relacji pacjent – personel medyczny staje się niejednokrotnie tematem krytyki pacjentów i ich rodzin. Jak zatem mogą i powinni radzić sobie specjaliści w codziennych, problematycznych sytuacjach w pracy z pacjentem geriatrycznym? Poniżej przedstawiono najważniejsze techniki poprawiające komunikację ze starszym pacjentem:

1. Mów wyraźnie – ze względu na pogarszający się słuch starszych osób, należy mówić do pacjenta twarzą w twarz i bardzo wyraźnie. Bardzo ważne jest by mówić tak aby nie zasłaniać ust, ani nie opierając twarzy na dłoniach.

2. Używaj prostego języka – z wiekiem coraz trudniej jest przyswoić sobie nowe wiadomości, a tym bardziej zrozumieć trudny, fachowy język medyczny.

3. Zadawaj otwarte pytania – to część aktywnego słuchania, która pozwoli poznać potrzeby starszej osoby i dowiedzieć się o wiele więcej niż pytania zamknięte.

4. Bądź cierpliwy – nie denerwuj się, prawdopodobnie pacjent jest już zdenerwowany, ponieważ wizyta w gabinecie zawsze jest sytuacją stresową, którą dodatkowo pogłębiają wcześniej wspomniane trudności związane z wiekiem pacjenta.

5. Słuchaj uważnie – weź pod uwagę, że starszy pacjent może mówić ciszej i nie mieć siły lub odwagi, by podnieść głos i wyartykułować swoje potrzeby. Zadbaj, by komunikacji nie zakłócały inne czynniki, np. hałas.

6. Przedstawiaj kluczowe kwestie krok po kroku – pamiętaj, by zawsze tłumaczyć tylko jedną rzecz na raz.

7. Okaż szacunek – nawet jeśli w oczywisty sposób nie zgadzasz się ze zdaniem swojego pacjenta, okaż szacunek dla jego wiedzy, doświadczeń i wartości

8.Zapewnij pacjentowi pisemną instrukcję – weź pod uwagę, że starsza osoba może zapomnieć, czego dowiedziała się podczas wizyty.

9. Pamiętaj o komunikacji niewerbalnej – w sytuacji, w której podczas tradycyjnej słownej komunikacji napotyka się tyle trudności, w żaden sposób nie wolno zaniedbywać komunikacji niewerbalnej. Nie bój się stosować ciepłych niewerbalnych sygnałów, one sprawią, że Twój pacjent poczuje się w gabinecie bezpiecznie i nabierze zaufania.

Sprawowanie opieki pielęgniarskiej nad osobami w starszym wieku ze względu na wystąpienie złożonych problemów zdrowotnych, pielęgnacyjnych jak i społeczno-psychologicznych jest wyzwaniem. Opieka ta wymaga od personelu medycznego znajomości procesu starzenia, cech charakterystycznych występujących w tej fazie życia, znajomości zagadnień z zakresu pedagogiki, psychologii jak również medycyny. Oprócz zmian somatycznych pojawiają się zmiany zachowania charakterystyczne dla otępienia starczego. Pacjent ma ograniczoną zdolność koncentracji, nie jest w stanie odbierać kilku bodźców w tym samym czasie, potrzebuje jasnych, wyraźnych komunikatów. Ma zaburzenia pamięci krótkotrwałej, nie może sobie przypomnieć ostatnich wydarzeń, często opowiada w kółko te same historie i zadaje te same pytania.

W typowym obrazie pacjenta z demencją starczą pojawiają się wszystkie cechy charakterystyczne dla człowieka w podeszłym wieku. Zmiany inwolucyjne zachodzące w układzie kostnym i mięśniowym powodują, że sylwetka jest pochylona, ramiona i plecy zaokrąglone, przez co następuje przesunięcie środka ciężkości do przodu. Ogólna charakterystyka pacjenta z demencją starczą pozwala wyodrębnić kilkanaście problemów, które obserwujemy u osób w starszym wieku:

1. Zagubienie z powodu zmiany warunków zewnętrznych [Celem opieki jest zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa].

2. Trudności w adaptacji do nowych warunków z powodu zaburzeń orientacji w czasie i przestrzeni [Celem opieki jest ułatwienie mu adaptacji. Dla pacjenta ważna jest przewidywalność, zachowanie stałego rytmu dnia, unikania zmian w otoczeniu].

3. Niezrozumienie komunikatów, zapominanie znaczenia niektórych słów [Opieka ma na celu umożliwienie komunikacji. Należy używać wobec pacjenta prostych, krótkich zdań, polecenia muszą być jednoznaczne, mowa powolna i wyraźna; bez pośpiechu, dać choremu czas na zrozumienie, zadawać pytania zamknięte. Ważną „techniką” jest komunikowanie się w linii wzroku, nawiązywanie kontaktu wzrokowego i pozostawanie w zasięgu wzroku, posiłkowanie się komunikacją niewerbalną]

4. Trudności z wyrażaniem się, zubożenie języka [W rozmowie cierpliwe pozwalamy pacjentowi na dokończenie wypowiedzi, nie pospieszamy, pytamy ponownie, a czegoś pacjent nie zrozumiał, upewniamy się, powtarzając sens]

5. Bierność i brak wiary we własne możliwości.

6. Obniżenie nastroju z powodu świadomości utraty dawnych możliwości [Celem opieki jest wyrównanie nastroju osoby starszej. Obserwujemy nastrój pacjenta, staramy się zdobyć zaufanie, poznać źródła dobrych i złych emocji, należy ograniczać sytuacje sprzyjające powstawaniu negatywnych emocji, jednocześnie dbając o stwarzanie sytuacji sprzyjających odreagowywaniu negatywnych uczuć i emocji

7. Obniżenie poczucia własnej wartości z powodu utraty roli społecznej [ Opieka ma na celu poprawę jego poczucia wartości, poprzez np. zlecanie wykonania prostych czynności dostosowanych do jego możliwości, tj. czynności porządkujące, czynności dozorujące, np. przypilnowanie czegoś, itp.]

8. Agresywność spowodowana poczuciem zagrożenia.

9. Poczucie niemożności decydowania o sobie spowodowane koniecznością korzystania z pomocy [Celem opieki jest niwelowanie tego poczucia]

10. Zaburzenie rytmu dnia i nocy z powodu zaburzeń otępiennych.

11. Trudności w przemieszczaniu się z powodu zaburzeń orientacji i obniżenia sprawności fizycznej.

12. Trudności z utrzymaniem higieny ciała z powodu zaburzeń otępiennych.

13. Trudności z ubieraniem się [Celem opieki jest zapewnienie pacjentowi np. ubrania odpowiedniego do pory roku ].

14. Trudności z przyjmowaniem pokarmów.

15. Trudności z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych z powodu zmian inwolucyjnych i otępiennych.

16. Trudności z rozpoznawaniem najbliższych osób, zaburzenia pamięci. [Celem opieki jest ułatwienie kontaktu z rodziną. Zaleca się udzielanie rodzinie wsparcia, tłumacząc istotę choroby. Należy wyjaśnić zachowanie pacjenta i zachęcić rodzinę do częstych odwiedzin, jednocześnie szczegółowo instruując o sposobach kontaktu z chorym, metodach postępowania w różnych sytuacjach. W wyniku takiej edukacji rodzina otrzymuje wsparcie, odwiedza pacjenta, podtrzymuje z nim relacje, co pomaga zarówno choremu, jak i jego bliskim].

Właściwe pielęgnowanie ma ogromny wpływ na poprawę jakości życia osób z otępieniem starczym, a także ich opiekunów. Znajomość zasad opieki i najczęstszych problemów pielęgnacyjnych występujących u tej grupy pacjentów może znacznie ułatwić sprawowanie opieki. Należy podkreślić, iż zapewnienie opieki pielęgniarskiej w środowisku domowym ludzi starszych jest priorytetowym działaniem zapobiegającym zjawisku instytucjonalizacji lub przedwczesnej instytucjonalizacji ludzi starszych. Obejmuje ona szeroki zakres świadczeń pielęgnacyjno-opiekuńczych chorych, którzy ze względu na niemożność zapewnienia sobie samoopieki nie mogą samodzielnie funkcjonować w swoim środowisku domowym. Opieka nad pacjentem geriatrycznym w warunkach domowych jest sprawowana, między innymi przez pielęgniarkę rodzinną. Swoją opieką obejmuje ona ok. 2,5 tys. podopiecznych. Warunkiem udzielenia świadczeń przez pielęgniarkę rodzinną jest złożenie deklaracji jej wyboru. Opieka sprawowana przez pielęgniarkę rodzinną odbywa się w sposób kompleksowy, ciągły, w oparciu o proces pielęgnowania. Pielęgniarka realizuje holistyczną opiekę nad pacjentem, jego rodziną i populacją lokalną w zakresie zgodnym z jej przygotowaniem zawodowym, obejmującym ocenę stanu zdrowia jak również działania pielęgniarskie. Holistyczna opieka nad pacjentem geriatrycznym ukierunkowana jest nie tylko na aspekty kliniczne (wystąpienie niepożądanych objawów), ale również na aspekty socjalne czy psychologiczne. Głównym celem opieki geriatrycznej jest podejmowanie działań w kierunku utrzymania niezależności w każdym wymiarze życia. Niezmiernie ważnym zadaniem jest wczesne wykrywanie czynników wpływających na obniżenie, czy ograniczenie samodzielności, za pomocą programów profilaktycznych, promocji zdrowia, leczenia przyczynowego schorzeń oraz działań rehabilitacyjnych. Podkreślenia wymaga fakt, iż całościowa opieka nad pacjentem w sposób istotny warunkuje wysoką jakość życia.

Geriatryczna opieka domowa powinna być sprawowana przez zespół opieki domowej, który jest ściśle związany z poradnią geriatryczną. W obecnej sytuacji nie wszyscy pacjenci w wieku starszym mają możliwość korzystania z opieki geriatrycznej sprawowanej przez wielodyscyplinarny zespół złożony z personelu medycznego, niemedycznego oraz wolontariuszy. Z uwagi na ograniczoną dostępność do powyższych świadczeń wielu pacjentów korzysta ze świadczeń udzielanych przez pielęgniarkę rodzinną. Przygotowuje ona pacjenta do samoopieki i samopielęgnacji, jak również opiekuna do sprawowania opieki nad chorym.

Standardy leczenia osób starszych w Polsce znacznie odbiegają od poziomu europejskiego. Polska posiada jedną z najniższych w Europie liczbę łóżek geriatrycznych na liczbę mieszkańców. W Polsce wciąż brakuje oddziałów i łóżek geriatrycznych, z tego powodu większość chorych trafia na oddziały internistyczne. W Belgii jest 75 łóżek na 100 tysięcy mieszkańców. W Austrii i Szwecji ich liczba jest znacznie niższa, jednak utrzymuje się na poziomie 25 łóżek. W Szwecji na jeden milion mieszkańców przypada ponad 75 geriatrów. To najwięcej ze wszystkich krajów Europy. Zaraz po niej jest Belgia i Słowacja – około 30 specjalistów na 1 mln mieszkańców. Na podobnym poziomie utrzymują się Finlandia i Dania.

Liczba łóżek geriatrycznych w Polsce przypadająca na 100 tys. mieszkańców to zaledwie 1,5, natomiast na 1 mln mieszkańców Polski przypada 2 lekarzy geriatrów. Kliniki geriatrii znajdują się jedynie w kilku miastach w Polsce: w Krakowie (Szpital Kliniczny im. J. Babińskiego – dwa oddziały geriatryczne, 120 łóżek), Katowicach, Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku i Wrocławiu.

Zakres terapii na oddziale psychogeriatrycznym: Program terapeutyczny oddziału jest opracowany indywidualnie dla każdego pacjenta, uwarunkowany diagnozą kliniczną. Oddział proponuje kompleksowy system leczenia, w skład którego wchodzi m.in.: farmakoterapia, psychoterapia indywidualna i grupowa, społeczność terapeutyczna, terapia zajęciowa, rehabilitacja ruchowa (gimnastyka), choreoterapia, edukacja zdrowotna, treningi umiejętności życiowych (higieniczny, budżetowy, pierwsza pomoc, zdrowa dieta, trening układania leków). Ważnym aspektem programu terapeutycznego dla każdego pacjenta są ćwiczenia usprawniające funkcje poznawcze. W ramach oddziału prowadzone są także zajęcia psychoedukacyjne dla rodzin pacjentów. W ramach wsparcia społecznego rozpoznawana jest sytuacja socjalna chorego. Oddział pomaga w organizacji opieki bieżącej i na przyszłość po wypisie. Zakłada to ścisłą współpracę z rodzinami oraz różnymi instytucjami w zakresie ustalenia i podjęcia określonych działań w sprawie egzystencji chorego w środowisku po wypisie ze Szpitala.

WAŻNE ! Oddział geriatryczny nie jest jednostką pomocy społecznej, niedopuszczalne jest kierowanie chorego do Szpitala tylko z przyczyn socjalnych. Oddział nie jest również placówką opiekuńczą, co oznacza, że pobyt chorego powinien być uzasadniony jego stanem zdrowia i wskazaniami do hospitalizacji psychogeriatrycznej. Nie ma możliwości wydłużania okresu hospitalizacji pacjenta tylko z przyczyn socjalnych.

Do pobrania:
Regulamin rekrutacji i uczestnictwa w projekcie
Program Szkolenia jednodniowego
Program Szkolenia dwudniowego
Formularz zgłoszeniowy